İMALAT SANAYİ KAPASİTE KULLANIM ORANI İLE İLGİLİ UYGULAMA DEĞİŞİKLİKLERİ VE ANKET YÖNTEMLERİ

İmalat sanayinde kapasite kullanım oranı (KKO), sektördeki üretim kapasitesinin ne kadarının kullanıldığını gösteren önemli bir göstergedir. Türkiye’de KKO verileri uzun yıllardır takip edilmekte ve ekonomik analizlerde öncü gösterge olarak kullanılmaktadır. Ancak, bu verilerin elde edilme yöntemi ve uygulama biçimi zaman içinde değişiklikler geçirmiştir. Bu yazıda, kapasite kullanım oranı hesaplama yöntemlerinde yapılan temel değişiklikleri ve bu değişikliklerin nasıl uygulandığını açıklayacağız.

İMALAT SANAYİ KAPASİTE KULLANIM ORANI VERİLERİNİN TARİHÇESİ

1991 yılından 2009 yılı sonuna kadar kapasite kullanım oranı verileri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından hazırlanmış ve yayımlanmıştır. Bu dönemde KKO verileri, TÜİK’in “İmalat Sanayi Eğilim Anketi” (İSEA) sonuçlarına dayanıyordu. İSEA, imalat sanayindeki büyük ölçekli işyerlerine düzenli olarak uygulanan bir ankettir ve bu anketten elde edilen bilgiler kullanılarak KKO hesaplanıyordu. Bu veriler, açıklanma zamanı itibarıyla sanayi üretim endeksi verilerinden daha önce açıklandığından, ekonomik gelişmelerin öncü göstergesi olarak çok değerli kabul edilmekteydi.

Bunun yanı sıra, Türkiye’de 1987 yılından beri yürütülen “İktisadi Yönelim Anketi” (İYA) de imalat sanayinde kısa dönemli ekonomik eğilimleri izlemek amacıyla uygulanmaktadır. Ancak İYA’nın kapasite kullanım oranı sorusu anketin başlangıcında yer almamaktaydı. Bu soru, 2007 yılında anket kapsamına dahil edilmiştir. Bu tarihten itibaren İYA’nın kapsam ve uygulama biçiminde önemli değişiklikler yapılmış, anket soruları Avrupa Birliği (AB) standartlarına uyarlanmıştır. Ayrıca İYA, 2007 yılından itibaren AB Komisyonu ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın ortak finansmanıyla yürütülmeye başlanmıştır.

2010 YILINDAKİ ÖNEMLİ DÖNÜŞÜM

2007–2009 yılları arasında devam eden çalışmalar sonucunda, TÜİK ve TCMB’nin imalat sanayine yönelik anketlerinin benzer nitelikte sorular içerdiği ve aynı hedef kitleye uygulandığı görülmüştür. Bu durum, veri yönetiminde bazı karışıklıklara neden olmaktaydı. Bunun üzerine iki kurum arasında bir anlaşma sağlanmış ve 10 Aralık 2009 tarihinde protokol imzalanmıştır. Bu protokolle birlikte, 2010 yılının Ocak ayından itibaren kapasite kullanım oranı verilerinin TCMB tarafından, İYA anket sonuçlarına dayanarak hazırlanıp yayımlanması kararlaştırılmıştır.

Bu değişimle KKO verilerinin hesaplanma yöntemi tamamen yenilenmiş, veri kaynağı olarak İYA kullanılmış ve verilerin analiz biçimi güncellenmiştir. Böylece kapasite kullanım oranı verileri artık TCMB tarafından yayınlanmakta, TÜİK ise üretim, istihdam gibi diğer ekonomik göstergelere odaklanmaktadır.

TÜİK VE TCMB ARASINDAKİ YÖNTEM FARKLILIKLARI

Her iki kurumun hesapladığı kapasite kullanım oranı verileri arasında bazı temel farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar, verilerin nasıl toplanıp işlendiği ve analiz edildiğiyle ilgilidir. Bu yüzden KKO verileri yorumlanırken, hangi kurumun verisinin kullanıldığı ve nasıl hesaplandığı dikkate alınmalıdır.

İŞYERİ KAPSAMI

İSEA, ilk olarak 1991 yılında yaklaşık bin büyük ölçekli imalat işyerine uygulanmıştı. Anketin kapsadığı işyeri sayısı zaman içinde artırılmış ve 2009 sonunda bu sayı 5618’e ulaşmıştır. Öte yandan, İYA ise 2007 yılında yaklaşık 1600 işyerine uygulanırken, 2010’dan sonra kapsamı genişletilmiş ve 2010 Temmuz ayından itibaren 2328 işyerini kapsamaya başlamıştır.

TEMSİL GÜCÜ

İSEA kapsamındaki işyerleri, imalat sanayinde NACE Rev. 1.1 sektör sınıflamasına göre katma değerin yaklaşık %72’sini temsil etmektedir. İYA ise, NACE Rev. 1.1’e göre Kısa Dönemli İş İstatistikleri çerçevesinde imalat sanayinin üretim değerinin yaklaşık %80’ini temsil edecek şekilde seçilmiştir. Bu nedenle İYA verileri, imalat sanayindeki üretim gelişmelerini biraz daha geniş ve güncel bir perspektifle yansıtmaktadır.

KAPASİTE KULLANIM ORANI SORUSU

İSEA’da kapasite kullanım oranı, ankette “Belirtilen ayda” fiili kapasitenin ne kadarının kullanıldığına yönelik doğrudan veri olarak soruluyordu. Buna karşılık, İYA’da “Şu anda” ifadesi kullanılarak, işyeri yöneticilerinin o anki durumla ilgili değerlendirmeleri alınmaktadır. Yani İYA’da kapasite kullanım oranı, yöneticinin kendi gözlemi ve algısına dayalıdır; işyerinin tam olarak ay boyunca gerçekleşen kapasite kullanımını yansıtmayabilir. Ancak bu değerlendirme, işyerlerinin o anki durumu hakkında hızlı ve öngörücü bilgi sağlaması açısından önemlidir.

AĞIRLIKLANDIRMA YÖNTEMLERİ

İSEA verilerinde ağırlıklandırma, işyerlerinin bir önceki yılki üretim değerlerine göre yapılırken, İYA’da ağırlıklandırma daha karmaşık ve üç aşamalı bir sistemle gerçekleştirilmektedir. İlk aşamada işyerlerinin yanıtları, önceki yılın çalışan sayısı verisiyle ve üçlü faaliyet düzeyinde ağırlıklandırılır. İkinci aşamada bu veriler, Türkiye genelindeki üretim değerleriyle ve ikili faaliyet düzeyinde ağırlıklandırılır. Son aşamada ise, ikili faaliyet düzeyindeki veriler, katma değer ağırlıkları ile bütün imalat sanayini temsil edecek şekilde ağırlıklandırılır.

Bu farklı ağırlıklandırma yöntemleri, anket sonuçlarının genel seviyesinde ve eğilimlerinde farklılıklara yol açabilir.

VERİ DERLEME VE YAYIN ZAMANI

İSEA verileri ilgili ayın 15’inden başlayarak takip eden ayın 7’sine kadar toplanmakta ve sonuçlar, takip eden ayın ilk on iş günü içinde yayımlanmaktaydı. İYA verileri ise ilgili ayın 1’inden itibaren 21’ine kadar derlenmekte ve sonuçlar aynı ay içinde yayımlanmaktadır. Bu durum, İYA verilerinin daha hızlı erişilebilir olmasını sağlamaktadır.

2010 EYLÜL’ÜNDE SEKTÖR SINIFLANDIRMASI DEĞİŞİKLİĞİ

2010 yılının Eylül ayında anketlerde kullanılan sektör sınıflandırması, güncellenmiş Avrupa Birliği standardı olan NACE Rev. 2’ye göre yapılmaya başlanmıştır. Bu sınıflandırma değişikliği, verilerin daha güncel ve uluslararası standartlara uygun olarak analiz edilmesine olanak sağlamıştır.

2017 NİSAN’INDA AĞIRLIKLANDIRMA DÜZENLEMESİ

İYA’da kullanılan ağırlıklandırma yönteminde 2017 Nisan ayında önemli bir değişiklik yapılmıştır. Daha önce ağırlıklandırmanın farklı aşamalarında çalışan sayısı, üretim ve katma değer verileri kullanılırken, bu tarihten itibaren tüm aşamalarda işyerlerinin bir önceki yılki üretim değerleri esas alınmaya başlanmıştır. Bu değişiklik, verilerin tutarlılığını artırmayı ve sektörel temsil gücünü güçlendirmeyi amaçlamıştır.

Bu düzenlemeyle birlikte, KKO verileri geriye dönük olarak 2007 Ocak ayından 2017 Mart ayına kadar yeniden hesaplanmış ve TÜİK’in Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS) üzerinden kamuya sunulmuştur.

SONUÇ

Türkiye’de imalat sanayi kapasite kullanım oranı, yıllar içinde önemli uygulama değişiklikleri geçirmiştir. 2010’dan önce TÜİK tarafından İSEA anket verileri kullanılarak hesaplanan KKO, 2010 yılından itibaren TCMB tarafından İYA anketi verileri temel alınarak yayımlanmaya başlamıştır. Bu değişiklikler, anket kapsamı, ağırlıklandırma yöntemi, veri derleme ve yayın süreci gibi birçok alanda farklılıklar yaratmıştır.

Bu nedenle, kapasite kullanım oranı verileri analiz edilirken hangi kurumun verisinin kullanıldığı, anketlerin kapsam ve yöntemlerindeki farklılıklar mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Böylece verilerin yorumlanması daha sağlıklı ve doğru yapılabilir. Ayrıca yapılan düzenlemeler, verilerin kalitesini ve güncelliğini artırmak amacıyla atılmış önemli adımlardır.

Kaynak: Sanayi Haber Ajansı